![]() |
Dat., diēī, saep. die, Plaut. Am. 1, 1, 120, acc. to Serv. Verg. G. 1, 208; Plaut. Am. 1, 3, 48; id. Capt. 3, 1, 4; id. Trin. 4, 2, 1; once dii, id. Merc. 1, Prol. 13; cf. Roby, Gram. 1, 121 sq.); m. (in sing. sometimes f., esp. in the signif. no. I. B. 1.) [root Sanscr. dī, gleam: dinas, day; Gr. δῖος, heavenly; cf. Lat. Jovis (Diovis), Diana, deus, dīvus, etc. Old form, dius (for divus); cf.: nudius, diu, etc. The word also appears in composition in many particles, as pridem, hodie, diu, etc., v. Corss. Auspr. 2, 855 sq.], a day (cf.: tempus, tempestas, aetas, aevum, spatium, intervallum). Lit. In gen., the civil day of twenty-four hours. Masc.: dies primus est veris in Aquario ... dies tertius ... dies civiles nostros, etc., Varr. R. R. 1, 28, 1; cf. Plin. 2, 77, 79, § 188; Macr. S. 1, 3; Gell. 3, 2: REBVS IVRE IVDICATIS TRIGINTA DIES IVSTI SVNTO, XII. Tab. ap. Gell. 20, 1, 45; and 15, 13 fin.; for which; per dies continuos XXX., etc., Gai. Inst. 3, 78: multa dies in bello conficit unus, Enn. ap. Macr. S. 6, 2 (Ann. v. 297 ed. Vahl.); cf.: non uno absolvam die, Plaut. Capt. 3, 5, 73: hic dies, id. Aul. 4, 9, 11: hic ille est dies, id. Capt. 3, 3, 3: ante hunc diem, id. ib. 3, 4, 101: illo die impransus fui, id. Am. 1, 1, 98; cf.: eo die, Caes. B. G. 1, 22 fin.; 2, 6; 2, 32 fin.; 4, 11, 4; 5, 15 fin. et saep.: postero die, id. ib. 1, 15, 1; 3, 6, 3 et saep.; Cic. Verr. 2, 2, 17; Sall. J. 29, 5; 38, 9 et saep.: in posterum diem, Caes. B. G. 7, 41 fin.; id. B. C. 1, 65 fin. et saep.: diem scito esse nullum, quo die non dicam pro reo, Cic. Q. Fr. 3, 3: domi sedet totos dies, Plaut. Aul. 1, 1, 34: paucos dies ibi morati, Caes. B. G. 7, 5, 4: dies continuos XXX. sub bruma esse noctem, id. ib. 5, 13, 3: hosce aliquot dies, Ter. Heaut. 4, 5, 4; cf. id. Eun. 1, 2, 71 et saep.: festo die si quid prodegeris, Plaut. Aul. 2, 8, 10; so, festus, id. Cas. 1, 49; id. Poen. 3, 5, 13; 4, 2, 26 et saep.
Fem. (freq. in poetry metri gratiā; rare in prose), postrema, Enn. ap. Gell. 9, 14: omnia ademit Una dies, Lucr. 3, 912; cf. id. 3, 921; 5, 96 and 998: homines, qui ex media nocte ad proximam mediam noctem in his horis XXIV. nati sunt, una die nati dicuntur, Varr. ap. Gell. 3, 2, 2 (uno die, Macr. S. 1, 3): quibus effectis armatisque diebus XXX., a qua die materia caesa est, Caes. B. C. 1, 36 fin.: Varronem profiteri, se altera die ad colloquium venturum, id. ib. 3, 19, 4 (for which, shortly before: quo cum esset postero die ventum); cf.: postera die, Sall. J. 68, 2 (for which, in the same author, more freq.: postero die): pulchra, Hor. Od. 1, 36, 10: suprema, id. ib. 1, 13, 20: atra, Verg. A. 6, 429: tarda, Ov. M. 15, 868 et saep.—(But Caes. B. C. 3, 26, 1; 3, 37, 1, read altero, tertio.)— Connections: postridie ejus diei, a favorite expression of Caesar, Caes. B. G. 1, 23, 1: 1, 47, 2; 1, 48, 2 et saep., v. postridie; and cf.: post diem tertium ejus diei, Cic. Att. 3, 7; Sulpic. ap. Cic. Fam. 4, 12, 2; Liv. 27, 35: diem ex die exspectabam, from day to day, id. ib. 7, 26 fin.; cf.: diem ex die ducere, Caes. B. G. 1, 16, 5; for which also: diem de die prospectans, Liv. 5, 48; and: diem de die differre, id. 25, 25: LIBRAS FARRIS ENDO DIES DATO, for every day, day by day, daily, XII. Tab. ap. Gell. 20, 1, 45; cf.: affatim est hominum, in dies qui singulas escas edunt, Plaut. Men. 3, 1, 10; so, in dies, every day, Cic. Top. 16, 62; Caes. B. G. 3, 23, 7; 5, 58, 1; 7, 30, 4; Vell. 2, 52, 2; Liv. 21, 11 Drak.; 34, 11 al.; less freq. in sing.: nihil usquam sui videt: in diem rapto vivit, Liv. 22, 39; cf.: mutabilibus in diem causis (opp. natura perpetua), id. 31, 29 (in another signif. v. the foll., no. II. A. 3); and: cui licet in diem ( = singulis diebus, daily) dixisse Vixi, etc., Hor. Od. 3, 29, 42. And still more rarely: ad diem, Treb. Gallien. 17; Vop. Firm. 4: ante diem, v. ante.—Die = quotidie or in diem, daily, Verg. E. 2, 42; 3, 34: quos mille die victor sub Tartara misi, id. A. 11, 397: paucissimos die composuisse versus, Quint. 10, 3, 8: saepius die, Plin. 15, 6, 6, § 22: die crastini, noni, pristini, quinti, for die crastino, nono, etc., v. h. vv. crastinus, nonus, etc.; and cf. Gell. 10, 24; Macr. S. 1, 4.
In partic. A set day, appointed time, term in the widest sense of the word (for appearing before court, in the army, making a payment, etc.). Masc.: MORBVS SONTICVS ... STATVS DIES CVM HOSTE ... QVID HORVM FVIT VNVM IVDICI ARBITROVE REOVE DIES DIFFISVS ESTO, XII. Tab. ap. Cic. Off. 1, 12; Fest. p. 273, 26 Müll.; for which: STATVS CONDICTVSVE DIES CVM HOSTE, acc. to Cincius ap. Gell. 16, 4, 4; and with comic reference to the words of this law, Plaut. Curc. 1, 1, 5 (found also in Macr. S. 1, 16); and freq.: status dies, Plin. Ep. 9, 39, 1; Suet. Claud. 1; Flor. 1, 13, 16 et saep.: hic nuptiis dictus est dies, Ter. And. 1, 1, 75; cf.: dies colloquio dictus est ex eo die quintus, Caes. B. G. 1, 42, 4; so, dictus, id. ib. 5, 27, 5: iis certum diem conveniendi dicit, id. ib. 5, 57, 2: die certo, Sall. J. 79, 4; cf. constituto, id. ib. 13 fin.: decretus colloquio, id. ib. 113, 3: praestitutus, Liv. 3, 22: praefinitus, Plin. 35, 10, 36, § 109; Gell. 16, 4, 3: ascriptus, Phaedr. 4, 11, 8 et saep.: quoniam advesperascit, dabis diem nobis aliquem, ut contra ista dicamus, Cic. N. D. 3, 40; Caes. B. G. 1, 16, 5; id. B. C. 1, 11, 2; Sall. J. 109, 3; Liv. 35, 35 et saep.: dies ater, an unlucky day, Sen. Vit. Beat. 25.
Fem. (so commonly in this sense in class. prose, but only in sing., v. Mützell ad Curt. 3, 1, 8): ut quasi dies si dicta sit, Plaut. As. 5, 1, 11; so, dicta, Cic. Fam. 16, 10 fin.; cf.: edicta ad conveniendum, Liv. 41, 10 fin.: praestituta, Plaut. Ps. 1, 3, 140; 2, 2, 28; Ter. Ph. 3, 2, 38; Cic. Verr. 2, 3, 14 fin.; id. Vatin. 15, 37; id. Tusc. 1, 39; Liv. 45, 11 et saep.; cf. constituta, Cic. Caecin. 11, 32; Caes. B. G. 1, 4, 2; 1, 8, 3: certa eius rei constituta, id. B. C. 3, 33, 1: pacta et constituta, Cic. Cat. 1, 9, 24: statuta, Liv. 31, 29: stata, id. 27, 23 fin.: certa, Caes. B. G. 1, 30, 4, 5, 1, 8; id. B. C. 1, 2, 6; Nep. Chabr. 3 et saep.: annua, Cic. Fam. 7, 23; id. Att. 12, 3 fin.; cf. longa, Plaut. Ep. 4, 1, 18: die caecā emere, oculatā vendere, i. e. to buy on credit and sell for cash, id. Ps. 1, 3, 67, v. caecus, no. II. B.: haec dies summa hodie est, mea amica sitne libera, an, etc., id. Pers. 1, 1, 34: puto fore istam etiam a praecone diem, Cic. Att. 13, 3: ubi ea dies venit (preceded by tempore ejus rei constituto), Caes. B. G. 7, 3: praeterita die, qua suorum auxilia exspectaverant, id. ib. 7, 77, 1; cf. id. ib. 6, 33, 4: esse in lege, quam ad diem proscriptiones fiant, Cic. Rosc. Am. 44, 128 et saep.
Both genders together: diem dicunt, qua die ad ripam Rhodani omnes conveniant: is dies erat a. d. V. Kal. Apr., etc., Caes. B. G. 1, 6 fin.; Cic. Att. 2, 11; id. Q. Fr. 3, 1, 3; Liv. 34, 35 al.
Hence: dicere diem alicui, to impeach, lay an accusation against: diem mihi, credo, dixerat, Cic. Mil. 14, 36: Domitium Silano diem dixisse scimus, id. Div. in Caec. 20, 67.
A natural day, a day, as opp. to night: ut vel, quia est aliquid, aliud non sit, ut Dies est, nox non est; vel, quia est aliquid, et aliud sit: Sol est super terram, dies est, Quint. 5, 8, 7: pro di immortales, quis hic illuxit dies, Cic. Fragm. ap. Quint. 9, 4, 76: credibile non est, quantum scribam die, quin etiam noctibus, in the daytime, id. Att. 13, 26: negat ullum esse cibum tam gravem, quin is die et nocte concoquatur, in a single day and night, id. N. D. 2, 9, 24; cf. in this signif.: die ac nocte, Plin. 29, 6, 36, § 113: nocte et die, Liv. 25, 39; and simply die, Hor. S. 2, 1, 4; Quint. 10, 3, 8; cf. also: currus rogat ille paternos, Inque diem alipedum jus et moderamen equorum, Ov. M. 2, 48; and, connected with nox: (Themistocles) diem noctemque procul ab insula in salo navem tenuit in ancoris, Nep. Them. 8 fin.; cf. Cic. Div. 2, 27, 59; Liv. 22, 1 fin.—But more freq.: diem noctemque, like our day and night, i. q. without ceasing, uninterruptedly; Caes. B. G. ἐλεύθερον ἦμαρ, etc.): is dies honestissimus nobis fuerat in senatu, Cic. Fam. 1, 2, 3: non tam dirus ille dies Sullanus C. Mario, id. Att. 10, 8, 7: equites Romanos daturos illius diei poenas, id. Sest. 12, 28: hic dies et Romanis refecit animos et Persea perculit, Liv. 42, 67 Drak.; cf. id. 9, 39 fin.; Vell. 2, 35 Ruhnk.; 2, 86; Just. 9, 3 fin.; Flor. 2, 6, 58 Duker.: imponite quinquaginta annis magnum diem, Tac. Agr. 34: quid pulchrius hac consuetudine excutiendi totum diem? ... totum diem mecum scrutor, facta ac dicta mea remetior, etc., Sen. de Ira, 3, 36: dies Alliensis, i. q. pugna Alliensis, Liv. 6, 1; Suet. Vit. 11: Cannensis, Flor. 4, 12, 35 al. And so even of one's state of mind on any particular day: qualem diem Tiberius induisset, what humor, temper, Tac. A. 6, 20.
A day's journey: hanc regionem, dierum plus triginta in longitudinem, decem inter duo maria in latitudinem patentem, Liv. 38, 59; Just. 36, 2, 14 al.
In gen. (like
In partic. (acc. to no. I. B. 2—poet., and in postAug. prose). Light of day, daylight: contraque diem radiosque micantes Obliquantem oculos, Ov. M. 7, 411; 5, 444; 13, 602: multis mensibus non cernitur dies, Plin. 33, 4, 21, § 70; Plin. Ep. 6, 20, 6; 9, 36, 2 al.; also of the eyesight, Stat. Th. 1, 237; and trop. of the conscience: saeva dies animi scelerumque in pectore Dirae, id. ib. 1, 52.
For caelum, the sky, the heavens: sub quocumque die, quocumque est sidere mundi, Luc. 7, 189; 1, 153: incendere diem nubes oriente remotae, id. 4, 68; 8, 217; Stat. Th. 1, 201.—Hence, like caelum, The weather: totumque per annum Durat aprica dies, Val. Fl. 1, 845: tranquillus, Plin. 2, 45, 44, § 115: mitis, id. 11, 10, 10, § 20: pestilens, id. 22, 23, 49, § 104.
The air: nigrique volumina fumi Infecere diem, Ov. M. 13, 600: cupio flatu violare diem, Claud. in Ruf. 1, 63. Dies personified. I. q. Sol, opp. Luna, Plaut. Bacch. 2, 3, 21; coupled with Mensis and Annus, Ov. M. 2, 25.
As fem., the daughter of Chaos, and mother of Heaven and Earth, Hyg. Fab. praef.; of the first Venus, Cic. N. D. 3, 23, 59.